دوازده رخ

دوازده رخ

گودرز دست سایبان چشم خیره به دور- پیران از پشت سر می آید

پیران: هان گودرز

گودرز : سالار سلحشور با درایت ایران زمین- هردو کرنشی به هم- پیران: گفتی پس این کوه بیاییم بی اسپ و سلیح و سرباز؟

گودرز: چو شیر ژیان لشگر آراستی/ همه بآرزو جنگ را خواستی

اما پیر شدیم سالار پیران- سالیان بسیار بر ما گذشت- میدان جنگ بسیار دیدیم- بسی سالار و جوان مرد کشته شد به کین ایرج و سیاووش... خواستم بگویم کنون روزگار دیگر است- بیا دل به آتش سری تیز نکنیم.

پیران: چه می گویی پهلوان. دیگر روزگاری نمانده. فرزندان ما در جنگ زاده می شوند- در جنگ همسر می گزینند، در جنگ فرزند می آورند-( می تواند افزوده شود میزیند و می میرند) روزگار روزگار جنگ است.

گودرز: برای تو نه پیران

ترا آشتی بهتر آید ز جنگ/ نباید گرفتن چنین کار تنگ

شاه شاهان خسرو خسروان- شاه کی خسرو- پس از درود و آفرین باد بَرَت پیام فرستاده: ( شاهانه) دست از جنگ و ستیز بشوی- آن کسان که دست به خون شاهزاده سشاوخش آلودند، چون سگان ببند و نزد ما فرست- هرچه به بیداد از مردمان ستانده اید- پس دهیدشان- پسر و هردو برادرت را گروگان نزد من فرست تا از کارتان بی گزند مانیم- خود نیز یکی از این دو راه پیش گیر- یا دودمانت نزد ما بیا تا در سایه ی مهرمان آرام گیری- یا توران رها کن و به چاچ برو- آنجا زندگی ای برگزین آرام- بی هیچ اندوهِ دو سرزمین- که می دانیم دل بسته ی هردویی- اما بدان- اگر رایت افراسیاب باشد و جنگ- سخت پشیمان شوی- زیرا پایان افراسیاب نزدیک است

پیران: مرا مرگ بهتر از آن زندگی/ که سالار باشم، کنم بندگی

برادر، که روشن روان من است/ گزیده پسر پهلوان من است

می گویی از خویشتن دور کن؟ شگفتا سخن از آشتی می گویید- انگاه که از چهر سوی بر ما سپه رانده اید- نه گودرز- افراسیاب پیام فرستاده شمشیر برگیرم و زمین از ایرانیان پاک کنم- این کاری است که باید بشود- آری گودرز این آیین جنگ است- اگر ما شما را نکشیم- شما ما را می کشید-

گودرز: در شگفت نیستم که از تو بدنهاد همین چشم داشتم. هنگام که کیخسرو در فرمان لشگر کشی اش به من گفت: چون به پیران رسیدی بر او چادر مهربانی بپوش- یکی داستان گفته بودم به شاه:

که دل را به مهر کسی برگُسِل/ کجا نیستش با زبان راست دل

روز دیگر گودرز لشگر آراست- میمنه سمت کوه- میسره سمت رود-میمنه به فریبرز سپرد و میسره به رهام- پشت لشگر گَژدهم- دیده بانی سر کوهسار و خود به آیین در دل سپاه-

 

پیران از این آرایش جنگی آگه ( می لرزد واز خشم کف بر کف می کوبد) میمنه به لهاک سپرد و میسره به اوخاست- ده هزار یل ختنی به رویین در بیشه- دیده بانی سر کوهسار و خود به آیین در میان سپاه-

همی گفت گودرز گر پشت خویش/ سپارم بدیشان نهم پای پیش

سپاه اندر اید پَسِ پشت من/ نماند جز از باد در مشت من

 شیب و روز بر پای پیشِ سپاه/ همی نیک اختر هور و ماه

که روزی که آن روز نیک اختر است/ کدامست و جنبش کرا بهتر است

 

سه روز و سه شب دو لشگر همینگونه- هیچ کدام پیشدستی نکرد- هومان به تنگ آمد و رو به سوی پیران کرد- برادر مگر به بزم آمده ای؟

وز آن لشگر ترک هومان دلیر/ به پیش برادر بیامد چو شیر

به هفتم فراز آمد این روزگار/ میان بسته در جنگ چندین سوار

گَرَت رای جنگ است، جنگ آزمای/ وَگَر رای برگشتن، ایدر مپای

خنجر می کشد که برود- پیران مچ دستش می گیرد و بر او زور می آورد: پیشدستی نمی توان کرد- دو لشگر میان دو کوه فرود آمده اند بی هیچ راه گریزی به هر سوی روی راه بازگشت نبینی- هرکه پیشدستی کند شکست می خورد- شتاب مکن، هر که آغاز جنگ کند باخته است، می مانیم تا ایرانیان یورش بیاورند.هومان: شاید ایرانیان هرگز آغاز جنگ نکنند- نعره می کشد: ایرانیان کدخدای کجا باشند که از ایشان هراس باید کرد؟ دامن زد به شیر قلاب کمر- شمشیر- خنجر- خود- توپین- زره- زنجیر- دوال- تیرو کمان- گرز- ابلق سراپا آماده پا به رکاب- نشست به خانه ی زین- زد به سوی سپاه ایران-(رجز خوانی) های گودرز نداری ز ایران یکی شیر مرد؟ بیژن بر آشفت بر سان رعد. چون پلنگ دندان کوبید، چون شیر غرید، نعره زد: جوشن مرا بیاورید- دِرعِ سیاوش- یک توری بی ارزش بر سپاه ما نعره زند و مردی پیدا نشود که چون مرغ به سیخ اش کِشد- اینگونه است که ایران زمین از پای در می آید. پرید به گُرده ی اسپ تاخت به سوی هومان- افتادند به نیزه وری- نیزه ها خلال شد- عمود خاراشکن- عمودها خم- تیرها در چله ی کمان- بهره ای نبردند - شمشیر کشیدند- سپرها شکافته- هردو خسته و خِوی کرده دست بردند به دوال کمر- پنج پنجه ی پلنگ آسای بیژن- یک دست به کمربند هومان، یک دست به گریبان - یزداااااان پاک - هومان رو کند سر چنگ ( دیگر گفته نشود تنها بازی شود: می زند زمین، روی سینه ی هومان خنجر می کشد، سر از تنش جدا می کند و نشان می دهد. می توان سر از تنش جدا می کند را گفت بسته به خواست برخوان است) پیران گریبان چاک- کله به زمین و خاک برسر- شیون از توریان برخاست- تا نیمه شب به داغ دل سوخته ماندند، دو بهره از شب گذشته، برادرش نَستیهَن- با ده هزار سوارشبیخون زدند به اردوی ایرانیان- شیپور شبیخون- به فرمان گودرز باز بیژن آمد به میدان داری- چون رسیدند به هم - دست به تیغ آبدار- چنان زدند به قپه ی سپر هم که دم شمشیرها اره شد-دست بیژن رفت به گُرز گران- چنان زد به سر نستیهن که مغز و جمجمه متلاشی- دو لشگر افتادند به هم- زدند- بستند- خَستند- کُشتند- درو کردند- ریختند بالای زمین- در همه ی دشت تن توریان می دیدی جدا مانده از سر- پیران در فغان و هراس به اندیشه نشست-برادرم فنا شد- سپاهم تباه شد- همه رفتند- همه مردند- باید چاره کنم- باید از در آشتی درآیم- باید با چرب گفتار بر او چیره گردم- گودرز پیروز و خودخواهانه دست به دسته ی شمشیر بر بلندای تخته سنگی ایستاده- پیران شوریده و پریشان- شمشیر تکیه گاه خویش- افتان و خیزان می رسد و بدنبال گودرز می گردد-

گودرز بگو چه می خواهی؟ پیران تیز به پشت سر می نگرد (شمشیر ی که می خواهد بکشد دوباره در نیام وتا می گذارد- ژرف می نگرد: بسیار دلیرانم را که از خویشانم بودند کُشتی-

گَه آمد که که گردی از این کینه سیر؟ پیام فرستاد گودرز را تا دیدار کنند.

 

به بازیگری ماند این چرخ مست/ که بازی نماید به هفتاد دست

زمانی دهد تخت و تاج و کلاه/ زمانی غم و خواری و بند و جاه

زمانی به باد و زمانی به میغ/ زمانی به خنجر، زمانی به تیغ( فغان موسیقی)

برخوان گودرز: ما تو را دوست داریم پیران

تو هستی چو من پَهلَوِ پیر سر/ ببخشایدت شاه پیروزگر

که گردی از این کینه سیر؟ تو را که دیگر پیر سری- روا نیست کمر خون ریختن بر بندی

گودرز:

اگر داد بودی به دلت اندرون/ ترا پیشدستی نبودی به خون

تو ناگاه با ما به جنگ آمدی/ کمین کردی و بیدرنگ آمدی

بدان ای جها ندیده ی پر فریب- مرا یزدان عمر دراز از آن داد که از شهر توران- گَردِ کینه به خورشید برآرم- من هنوز این کینه به جای نیاورده ام- من هنوز داغ هفتاد فرزند دارم و سوگ سیاوخش که روز درد فریادش کس نشنید- وااااااااااااای از شما- سپاه اهریمن که با او چه نکردید- به گردن و دستش پالهنگ زدید- از پیش شهر و لشگرش به دشت بردید- او را به خاک زدید- تشت زرین کنارش نهادید- ریشش به خفت گرفتید- به خنجر آبگون سرش بریدید- آاااااااااااااااااااااااخ که از مرگش بن و نهاد ما سوزاندید.

پیران: بس ااااااااااااست

به کین جستن مرده ای ناپدید/ سر زندگان چند باید برید

گه آمد که بخشایش آید ترا/ ز کین جستن آسایش آید ترا

گودرز:

چو یاد آورم چون کنم آشتی/ که نیکی سراسر بدی گاشتی

پیران: آیا نه آن است که آیین سیاوش، کشتن کینه به مهر بود؟

گودرز: و دریغ! که خود پای همین مهرورزی کشته شد- ویرانگری از مردان ایران دور باد. ما- کین خواهِ- سیاوشیم

پیران: ما میمیریم و باز کینه از جهان نمی افتد- کنون شمشیرهاست که فرود می آیند

گودرز: و پیشتر از اینان، آهن یک آهنگر( گودرز نژاد برده از کاده است)

پیران: من پریشانم گودرز

نگه کن کز ایران و توران سوار/ چه مایه تبه شد در این کارزار

گودرز: ما را اندیشه ی جنگ نبود- این آتشی بود از شما- اینک من همان می گویم که تو گفتی: این آیین جنگ است- اگر ما شما را نکشیم- شما ما را می کشید- به راه رفته بنگر پیران و بگو در بارگاه افراسیاب چه گذشت؟

افراسیاب باده می نوشد در عالم خود است) رستََََََم رستََََََم روزگارم را سیاه کرده به روزگار گذشته بنگر پیران

که تا بر نهادم به شاهی کلاه/ مرا گشت خورشید تابان و ماه

 مرا بود بر مهتران دسترَس/ عنان مرا بر نتابید کس

 ز هنگام رزم منو چهر باز/ بَبُد دست ایران به توران دراز

اینک این گوزن نر را بنگر که چگونه بر بالین شیر آمده... کار ما بدینجا رسیده که این نادِلیر مردمان، تا خوابگاه مرا به شبیخون می آید-

پیران: شهریارا بد و نیک روزگار روزی بسرآید- روان جویای کین همیشه در رنج است- شاها آن روز ها از یاد ببر

افراسیاب:نمی توانم- نمی شود- آنچه می گویم زود برآورید. فرمان من این است: درفش ها افراشته شود- هزار هزار سوار از هر کشوری انجمن کنید- گراداگرد ایران ز هر سوی رزمگاه بیارایید- پهلوانان و موبدان را بخوانید- کوس شاهی در جیحون خواهم زد- پس به آموی می شوم و خون گیو و رستم در جامی زرین خواهم نوشید- به چین و ختن نامه فرستید- درِ گنج تور باز کنید و پسرم شیده با پنج هزار نبرده سوار راه خوارزم گیر و تو پیران! ایران از آنِ تو با گزیده پهلوانان- ببینیم چگونه بر تخت شاهِ نو آیین کی خسرو خواهی نشست

درِ آشتی هیچ گونه مجوی/ سخن جز به کینه اباوی مگو

آاااااااااااااا چرا بر دهل جنگ نمی کوبید؟ آوای زنگ زرین به گوشم نمی رسد. بزنید- بکوبید- یورش- شبیخون.

بر خوان پیران می شود- آرام و نومید) : این دو سرزمین روی آسایش ندیده اند به او گفتم. پسر کشواد تو نگفتی در بارگاه کی خسرو چه گذشت؟

(برخوان گودرز می شود دربرابر کی خسرو و گزارش می دهد، گویی گردهمایی ی جنگی است و سران و یلان گرداگرد نشسته اند) به هر سو لشگر کشیده- می گویند افراسیاب از کین جنگهای گذشته آرام نمی گیرد- بانگ تبیره خواب و آرام از دِلیرانش گرفته- 300 هزار سوار جنگی اش در راه جیحون است- 5000 هزار به سرکردگی شیدوش پسرش به مرز خوارزم و پیران با سپاهیانی گران از چین و ختن و توری به راه ایران – کوه در برابرشان پست خواهد شد- شاها اینان را تنها تیزی شمشیر آتش دلشان را خاموش می کند-

(برخوان کی خسرو می شود و آرام): مرا موبدان گفته اند:

که چون ماه ترکان بر آید بلند/ ز خورشید ایرانَش آید گزند

رستم را بخوانید- گیو- شیدوش- رُهام- فرهاد- بیژن- اشکش- گُستَهم- گُژدَه- گرگین- زنگه ی شاوران- توس نوذر- فریبرز کاووس- دِلیران بسیچ شوند و آماده- بهلشگریان کیسه های زر ببخشید- درفش کاویان پیشاپیش دیگر درفش ها- شتاب کنید- بر گاودم ها بدمید- از روم و هَند سوار بخواهید- دلیران تازی را بسیچ کنید- 300 هزار نبرده سوار از دشت نیزه گزار می خواهم- تا چهل روز زمان دارند، اگر نیامدند کلاه از سرشان برگیرید- رستم پس از گرفتن هَند، تاج شاهی بر سر پسرش فرامرز گذارد و بازگردد- الانان و غُزدِژ با لُهراسپ- اشکش با سی هزار سرباز برای روبارویی با شیده سوی خوارزم و ساختن کار او- اما تو گودرزِ کشواد- پاسداری از مرز ایران با تو- گزیده پهلوانان ایران برگزین به یاری- پهلوان این پند هرگز از یاد مبر که جهان دیده ای سوی پیران فرستی

به پند فراوانش بگشای گوش/ بر او چادَرِ مهربانی بپوش

به مَنَش دستگاه است نیز/ ز خون پِدَرم بی گناه است نیز

این بود پند آخرش- برای تو- و تواش خوب به بادش دادی پیران

برخوان پیران می شود) گذشته همه به باد رفت گودرز- بیا کین و جنگ کنار بگذاریم و زمین را چنان که در زمان منوچهر بود بخش کنیم- به خسرو نامه بنویس هرچه خواهد بی جنگ و لاف می فرستیم

(برخوان گودرز می شود و می خندد تیز): ها ها ها ها ها ها گُسی کن سردار، راه گشاده است

بدان کین چنین لشگر نامدار/ سواران شمشیر زن سد هزار

همه نامجوی و همه کینه خواه/ به افسون نگردند از این رزمگاه

دیر به خود آمدی- آنچه را که تو می خواهی بخش کنی، ما خود ستانده ایم- کنون رستم با سی هزار سوار غُزنین و را گرفته- الانان و غُزدِژ را لُهراسپ و خوارزم اشک َش-

(برخوان پیران می شود): پس بنشینیم به همه پرسی جنگی و من مبارزی چند بر گزینم تا با بر گزیدگانت تن به تن بجنگند و من و تو خود با هم-

(برخوان گودرز می شود): کیخسرو مرا چنین نفرموده- نبرد به انبوه باید نه تن به تن- پیران- کیخسرو راه سومی هم برایت گذارده بود. راه چاچ- اگر می رفتی، چنین اهریمنی جهان را نمی گرفت.

( بر خوان پیران است و پشت می کند به گودرز وبا خود می اندیشد) دو شاه دو کشور چنین جنگجوی- دولشگر به روی اندر آورده روی- چه دانم سرانجام این کارزار- اگر افراسیاب کشته شود، روا باشد روانم از تن برون آید- پیران کنون گردش روزگار به کام نیست، چه باک که زندگانی و مرگت یکی شده.

(برخوان گودرز است و پشت می کند به پیران وبا خود می اندیشد) اینان به درازای تاریخ، نیرنگ باز بوده اند- هیچگاه بر پیمان خود نمانده اند- نه یزدان پاک- سازش با ایشان بلا انگیز است.

در بارگاه کیخسرو، دبیر می خواند: نوشته است، پیران پند شما نپذیرفت و لشگر به کُنابَد کشاند- هومان و نستیهن دو برادم به دست بیژن کشته شدند، شاهِ توران در راه جیحون است، اگر برسد ما را توان برابری با سپاهش نیست- مگر شما به پشت بانی سپاه بیاییدو

(برخوان کیخسرو می شود) کوشیدیم از خارا گیاهی برویانیم- بیهوده بود- بنویسید هم اکنون توس دلاور را با سپاهی دمنده خواهیم فرستاد- خود نیز با سد هزار سوار در پی او – بنویسید مباد از جنگ پیران توان ببری-

افراسیاب (برخوان می گوید و در جای افراسیاب است) هان دبیر آیا پیروزی نامه ی پیران است؟

بر خوان دبیر می شود): نه شهریار. یاری می خواهد. نوشته است برادرانم بدست بیژن نبیره ی گودرز کشته شدند. بسیاری نامدرانم، که سر از تن جدا ماندند- از شوربختی شنیده ام که کیخسرو با سپاهی گران می آید به پشتبانی- ما را برابری با او نیست، مگر شما به پشتبانی بیایید.

( بر خوان افراسیاب می شود و می گوید): به پهلوان برگزیده ی ما بنویسید: بنینیم روزی را که کیخسرو پیشدستی کند- هیچ رنجه مدار که خود بر آنم به آنسوی جیحون سپه برانم. بر آنم-

به کیخسرو از من نماند جهان/ به سر بَر فرود آرمش ناگهان

به خمجر بَر آن سان ببرم سرش/ که گِرید بر او لشگر و کشورش

گودرز( برخوان گودرز می شود): های سپاهیان ایران ویج، ای نره شیران ایران زمین، تا کی بنشینیم و بنگریم که هر ناکسی از راه برسد و خانمان بِروبَد؟ پادشاه در راه است، پور سیاوش، آن یگانه ، چون برسد خروش و دلا وری سپاهیان چنان شوذ که از گاهِ جَم تا امروز کس ندیده- بشتاید و درنگ مکنید، از گروه سیاوش کشان یک تن زنده نگذارید

اگر سر به سر تن به کشتن دهیم/ از آن به که کشور به دشمن دهیم

پیران(برخوان پیران می شود)

همه دشمنم سر به سر کشته باد/ ور آواره، از جنگ برگشته باد

ای کاردیده گوان یک تن از شما با ده ایرانی همسنگ است- سر و جان گودرز ناکار کنید- شهریار شیراُژَن در راه است- چون برسد- نه گودرز ماند نه گیو- نه ختوس و نه خسرو- بشتابید- بکشید دشمن هار را- آواره کنید گرگ بیشه را

صفحه ی 35 دوازده رخ: حرکت فرم- رزم شمشیر- برته با شمشیر به سر کهرم می زند و تا سینه می کشد- سرش می برد و بالا می برد- هلهله ی ایرانیان- طبل بشارت-

برخوان: رخ دهم. اوخواست از توران- زنگه ی شاوران از ایران

رنگ رزم- حرکت فرم- نخست رزمی شولانی با گُرز- سپس نیزه وری- نیزه به کمرگاه اوخاست فرو می رود- زنگه پیاده می شود- سرش را می برد- بالا می برد-هلهله ی ایرانیان- فردوسی سر به آسمان دارد-

برخوان: کسی را کجا پروراند به نام/ برآید بر او روزگار دراز

شبیخون کند گاه شادی بر اوی/ همی خواری و سختی آرد بر اوی

ز باد اندرآرد دهدمان به باد/ همی داد خوانیم و پیدا ستم